Pas dekadash ndarje të detyrueshme, shqiptarët debatojnë se sa kanë ndryshuar.
Nga Arjan Konomi në Tiranë, Prishtinë dhe Shkup
Në një ditë të nxehtë vere, një grup miqsh janë të ulur në një kafene bregdetare në Shqipërinë e Jugut. Erleta, vajza e një disidenti të Kosovës, dhe Tomi nga Tirana kanë shumë gjëra të përbashkëta.
Megjithatë, siç ndodh shpesh në Ballkan, ata s’pajtohen kur diskutojnë të kaluarën. Tomi beson se regjimi i mëparshëm komunist në Shqipëri ishte tejet më shtypës sesa regjimi i Josip Titos në Jugosllavi. Erleta s’është dakord.
Varfëria dhe uria ishin të zakonshme në Shqipërinë komuniste, shton Tomi, ndërsa njerëzit në Kosovë mund të kishin prona, të ushtronin fenë dhe të emigronin në Perëndim nëse donin.
Gjithsesi, Erleta ngulmon që shtypja s’mund të matet vetëm me të mirat materiale. “Përpiqu ta shijosh një tryezë përplot me ushqim ndërsa dikush të godet fytyrës,” replikon ajo duke kërkuar një metaforë për të shprehur shtypjen që shqiptarët mendonin se përjetonin në Kosovë. “Dhe mos na quaj kosovarë,” shton ajo. “Edhe ne jemi shqiptarë”.
Debati i nxehtë i dy miqve të përkujton faktin se ndërkohë që të gjithë shqiptarët e mbështetën revoltën e Kosovës kundër sundimit serb, pavarësia e Kosovës prej vitit 2008 ka ngritur çështje lidhur me identitetin e shtetit të ri dhe nëse ai ndryshon nga ai i Shqipërisë.
Disa vetë e shohin përpjekjen për të promovuar një identitet të veçantë kosovar si të imponuar e të shpikur dhe e hedhin poshtë si artificial. Disa të tjerë janë më pozitivë. Sidoqoftë, çështja është temë e nxehtë në Prishtinë, Tiranë dhe Shkup, mes intelektualëve, politikanëve dhe njerëzve të thjeshtë.
Ndarë nga kufijtë
Zanafilla e çështjes lidhur me identitetin e Kosovës daton nga Lufta Ballkanike e vitit 1912, kur Serbia, Mali i Zi, Greqia, Rumania dhe Bullgaria iu sulën ngulimit të fundit të territorit të sunduar nga osmanët në Ballkan.
Rezultati i Konferencës së Paqes në Londër më 1913 ishte ndarja e Maqedonisë mes fitimtarëve dhe krijimi i një Shqipërie të pavarur.
Gjithsesi, pothuajse gjysma e popullsisë shqiptare etnike u la jashtë shtetit të ri mbasi Serbia aneksoi Kosovën dhe atë që sot është Republika e Maqedonisë.
Megjithëse ende të bashkuar nga një gjuhë dhe trashëgimi e përbashkët, tashti një kufi shtetëror ndante shqiptarët në Shqipëri nga ata në Kosovë.
Mbas Luftës II Botërore, kufiri u bë edhe më i pakalueshëm. Dy shtetet në të cilët jetonin shqiptarët tashti ndiqnin ideologji shumë të ndryshme, ku Shqipëria besonte në filozofinë e ashpër staliniste. Nga viti 1948 deri më 1991, kufiri mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë ishte pothuajse hermetikisht i mbyllur.
Edhe mbasi u shemb Jugosllavia, gjatë sundimit të Sllobodan Millosheviqit në Kosovë, shqiptarët e Kosovës s’mund ta kalonin lehtë kufirin. Si pasojë, shqiptarët në të dyja anët e kufirit kishin pak mundësi të komunikonin për pothuajse gjysmë shekulli.
Edhe në Shqipëri, regjimi izolacionist i Enver Hoxhës u përpoq sa mundi të fshinte nga faqja e dheut shumë aspekte të kulturës tradicionale shqiptare. Shumica e popullsisë jetonte në shtërngesë materiale, e lënë pa shumicën e mallrave bazike.
Robert Elsie, ish-diplomat gjerman dhe vëzhgues i kahershëm i Ballkanit, thotë se edhe pse Kosova ishte rajoni më i varfër i ish-Jugosllavisë, ajo gëzonte një prosperitet modest kur krahasohej me Shqipërinë.
Porse, shqiptarët e Kosovës përjetonin shtypje të vazhdueshme politike dhe kulturore nga Beogradi. Një pasojë e kësaj ishte që ata prireshin të mbylleshin brenda vetes si bashkësi, duke mbetur më tradicionalë në kulturë sesa shqiptarët e Shqipërisë.
Parajsa është në anën tjetër
Për shumicën e shqiptarëve të Kosovës që u rritën në ish-Jugosllavi, Shqipëria ishte një parajsë proletare, e njohur vetëm nga imazhet propagandistike lejuar nga regjimi i Hoxhës.
“E shihnim Shqipërinë si tokën e ëndrrave tona […] sepse ishte vend i pavarur dhe nuk sundohej nga të tjerët, si ne dhe serbët,” thotë Seferi nga Prishtina.
Ai e ka kaluar shumicën e viteve 1990 në mërgim duke drejtuar një klub shqiptar në rrethinat e Lionit të Francës dhe duke botuar revistën Rruga e lirisë.
“Ajo që ne dinim për Shqipërinë ishte propaganda që transmetonte regjimi në Radio Tirana,” kujton ai. “Ajo ishte shtet i pavarur, larg ndikimit rus dhe amerikan, ku njerëzit e lirë valëvitnin flamurin e tyre.
“Kur miqtë e mi në Kosovë shkuan së pari në Shqipëri në fillim të viteve 1990, u ulën dhe puthën tokën,” shton ai.
Revista e Seferit e lavdëronte Hoxhën si “patriot të madh”. Ai thotë se nuk iu hapën sytë plotësisht deri nga fundi i viteve 1990, kur përfundoi në Shqipëri si refugjat.
“E njohëm Shqipërinë e vërtetë vetëm gjatë eksodit të vitit 1999, kur mbi 600.000 nga ne gjetën strehim [në Shqipëri] dhe pamë me sytë tonë mizerjen e vendit tonë të ëndrrave,” kujton ai.
“Ndërsa njihnim njëri-tjetrin, kuptonim se nuk njiheshim aspak.”
Shqiptarët e Kosovës nuk ishin të vetmit që kishin keqkuptime lidhur me shqiptarët e Shqipërisë. Edhe këta të fundit kishin iluzione të ngjashme për kushërinjtë e tyre në anën tjetër të kufirit.
“Ne i konsideronim ata [shqiptarët e Kosovës] fatlumë sepse ekonomikisht ishin shumë më të përparuar se ne,” mban mend Juliani. Familja e tij ishte nga Mitrovica e Kosovës veriore, por ai ka lindur dhe është rritur në një fshat afër Fierit në Shqipërinë qendrore.
Familja e Julianit është zhvendosur në Shqipëri gjatë Luftës II Botërore për t’i shpëtuar shtypjes serbe, por regjimi komunist i Shqipërisë i trajtoi edhe më egër se serbët.
“S’mund të largoheshim nga fshati, lëre më të iknim në ndonjë metropol evropian si njerëzit në ish-Jugosllavi,” kujton Juliani. “Ata kishin edhe liri fetare [në Kosovë] ndërsa ime më i përgatiste ëmbëlsirat e Bajramit fshehtas, sepse po të zbulohej, do t’i vuanim pasojat.”
Në një pikë, familja e Julianit u dërgua në një kamp internimi, në një zonë të varfër kënetore quajtur Derrmenas. Një nga xhaxhallarët e tij u pushkatua si disident politik. Familjes iu mohua e drejta për studime të larta dhe përjetoi një jetë varfërie dhe frike derisa u shemb sistemi komunist më 1991.
Juliani mban mend se si “mezi e kisha pritur çastin për ta vizituar Kosovën për herë të parë sepse atëherë dukej sikur po hyje në Perëndim – por u zhgënjeva”.
Terrori i përjetuar nga shumica e shqiptarëve të Kosovës gjatë regjimit të Millosheviqit e tronditi. “E kuptova se në ç’shtet policor jetonin – në frikë të vazhdueshme për jetën,” shpjegon ai. “Për më tej, ata dukeshin të ndryshëm, sikur i përkisnin një kombi tjetër”.
Fatos Lubonja, shkrimtar shqiptar dhe ish-disident politik që e kaloi shumicën e rinisë së tij në gulagët e Hoxhës, thotë se fakti që shqiptarët e Kosovës kanë përjetuar një histori të ndryshme nga ajo e shqiptarëve të Shqipërisë qysh prej vitit 1912 ka ndihmuar në formësimi e identiteteve të tyre përkatëse.
“Shqiptarët e Kosovës për një farë periudhe kohe ndjeheshin më shumë jugosllavë sesa shqiptarë,” thotë Lubonja. “Zgjimi kombëtar, edhe atëherë [në Kosovë], ka qenë proces.”
Një identitet apo dy?
Udhëtimi nga Tirana në Prishtinë në autostradën e sapondërtuar me katër korsi është një përvojë e këndshme. Dhjetë vjet më parë, kjo do të kish qenë e pamendueshme.
Ideja se Kosova do të ishte shtet i pavarur, njohur nga 63 shtete, përfshi ShBA-të dhe 22 nga 27 shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, ishte edhe më e pamendueshme atëbotë.
Nexhmedin Spahiu, pedagog i shkencave politike në Universitetin e Prishtinës dhe autor i librit Drejt kombit kosovar, mëton se shqiptarët e Kosovës dhe ata të Shqipërisë kanë zhvilluar identitete të veçanta.
“Sa i përket etnicitetit, kemi të njëjtin identitet sepse flasim të njëjtën gjuhë dhe kemi tradita të përbashëkta,” thotë ai. “Por kemi pasur histori të ndryshme dhe kjo ka krijuar dy identitete të dallueshme – të ndarë nga njëri-tjetri në kuptimin politik të fjalës.”
Spahiu thotë se Kosova është e pazakontë në atë që po krijon një identitet kombëtar mbasi vendi e ka shpallur pavarësinë – jo e anasjellta. “Ne e krijuam shtetin tonë para se të formësohemi si një komb,” vëren ai.
Me flamurin, himnin dhe simbolet e tjera kombëtare, “ne do të ecim drejt krijimit të një kombi kosovar përbërë jo vetëm nga shqiptarët por edhe nga pakicat e tjera etnike,” parashikon ai.
Komentatorë të tjerë gjithashtu pranojnë qenien e dallimeve të rëndësishme shoqërore mes shqiptarëve të Kosovës dhe atyre të Shqipërisë.
“Kur pata kontakt së pari me shqiptarët e Kosovës gjatë luftës ajrore të NATO-s, nuk më shkoi gjatë të kuptoja se ishim të ngjashëm, por ndërkohë që kalonte koha vija re dallime,” thotë Mustafa Nano, një komentator politik nga Tirana.
“Më 1999 do të kisha thënë se kishim identitet të përbashkët, por sot do të përgjigjesha se identitetet tona janë të dallueshme,” shton ai. “Kjo shfaqet në marrëdhëniet tona me kombin, fenë, familjen, shtetin dhe etikën tonë të punës,” vazhdon Nano.
Një dallim i dukshëm mes dy popujve është e folura e tyre. Dialekti gegë i përdorur në Kosovë dallon nga gjuha standarde që mësohet në shkolla dhe që përdoret në Shqipëri.
Enver Hoxha, jugor, e imponoi dialektin jugor toskë mbi gjithë Shqipërinë. Si pasojë, përdorimi i dialektit gegë shpesh nuk shihet me sy të mirë.
Në Tiranë, shqiptarët e Kosovës shpesh perceptohen si njerëz me vlera rurale që mbështeten në struktura të vjetra fisnore, diçka që regjimi komunist në Shqipëri e urrente gjatë diktaturës së tij të gjatë.
Shqiptarët e Kosovës kanë problemet e tyre kundrejt shqiptarëve nga Shqipëria, duke i gjykuar si më pak patriotë sesa veten e tyre dhe indiferentë ndaj kauzës shqiptare.
Në të njëjtën kohë, shumë shqiptarë të zakonshëm besojnë se këto dallime janë vetëm sipërfaqësore dhe kryesisht të bazuara në paragjykime.
Kur Murat Rrahmani nga Mitrovica iu largua konfliktit të armatosur në Kosovë më 1999 me të shoqen, motrën dhe tri vajzat e tij, ai u vendos në qytetin jugor të Vlorës.
“Isha i shqetësuar,” kujton Murati. Dinte që ai qytet kishte qenë në qendër të trazirave disa vite më parë pas dështimit të një vargu skemash piramidale.
Por familja e varfër e klasës punëtore që strehoi Muratin dhe familjen e tij i habiti ata me mikpritjen që tregoi.
“Për shkak të dallimeve në dialekt kishim probleme t’i kuptonim mikpritësit tanë në fillim,” thotë Murati. “Por u përshtatëm shpejt dhe mbas pak u ndjemë si në shtëpi.” Të kthyer tash në Kosovë, ai dhe familja e tij shkojnë në Vlorë çdo vit.
Mehmet Shushollari, punëtori i ndërtimit që strehoi familjen e Muratit, thotë se megjithëse dy familjet pak dinin për njëra-tjetrën, në fund kuptuan se ishin pak a shumë të njëjta.
“Në Vlorë dinim shumë pak për Kosovën,” thotë Mehmeti. “Por jetuam me familjen e Muratit për disa muaj dhe, megjithëse kjo e fundit s’jepej shumë mbas ushqimit të detit, pamë se ishim shumë të ngjashëm edhe në aspektet e kuzhinës,” shton ai.
Disa intelektualë mendojnë që një identitet i veçantë kosovar as që ekziston në të vërtetë. “Termi “identitet kosovar” është artificial. Është e vështirë ta përkufizosh se çka është në të vërtetë ai, edhe për ata që mendojnë se ekziston,” thotë sociologu i Prishtinës Shkëlzen Maliqi. “Megjithëse ka dallime në botëkuptimet e shqiptarëve të Kosovës dhe atyre përtej kufirit, këto dallime nuk mjaftojnë për krijimin e një identiteti.”
“Një identitet kosovar nuk do të ishte… identitet i qëndrueshëm dhe i fortë, me kuptim të fortë,” shton ai.
Akademiku shqiptar i Kosovës, Rexhep Qosja, pajtohet me këtë. Ata që flasin për identitet të veçantë për shqiptarët e Kosovës dhe shqiptarët e Shqipërisë duhet të kujtojnë se çdo krijesë njerëzore ka një “identitet” të vetin, mëton ai.
“E njëjta logjikë qëndron për zonat e ndryshme banuar nga shqiptarët, ku njerëzit kanë mikro-identitetet e tyre,”
shpjegon ai. “Por nëse e shtrijmë këtë në krejt shqiptarët, ata kanë një identitet të përbashkët që përbëhet nga këto mikro-identitete”.
Qosja thotë se më fort janë fqinjët që i kanë imponuar dallimet dhe jo se i kanë krijuar shqiptarët mes vetes.
Ai vë në dukje shprehjet e ndryshme që përdoren në serbisht për një shqiptar në Kosovë dhe një shqiptar në Shqipëri – përkatësisht “shiptar” and “albanac”.
Qosja thotë se bashkësia ndërkombëtare mund të dojë të nxisë zhvillimin e një identiteti të veçantë kosovar për arsye politike, “duke menduar se kjo do t’i bëjë serbët të ndjehen më mirë”.
Por ai ngul këmbë që shqiptarët në të dyja anët e kufirit “janë një komb dhe pretendimi i krijimit të një kombi apo identiteti tjetër jo vetëm është absurd, por edhe anti-historik.”
“Dy Koretë janë dy shtete, siç ishte Gjermania e ndarë, por përveç sistemeve të ndryshme politike askush s’ka besuar [ndonjëherë] se ndonjëri prej tyre përbëhej nga dy kombe,” përfundon ai.
Ribashkim në Bashkimin Evropian
Për disa shqiptarë të Kosovës, pasja e një identiteti të ri nuk do të thotë ndryshim radikal i perceptimit të vetvetes, por pasurim të identitetit të tyre shqiptar.
“Një shtet i ri po krijohet me një flamur të ri dhe kufijtë e vet, dhe po bëhen përpjekje për të përcaktuar një identitet për shqiptarët e Kosovës i cili nuk është më si identiteti që kanë pasur dikur,” thotë Bujari, reporter nga Prishtina.
Shqiptarët e Shqipërisë dhe ata të Kosovës nuk janë të vetmit që e ndjekin debatin mbi identitetin.
Në Maqedoni, një e katërta e popullsisë është shqiptare etnike. Shumica e saj ndjehen të përjashtuar nga të dy “kombet” shqiptare, veçanërisht prej theksimit aktual të identitetit të veçantë të Kosovës.
“Çfarë identiteti kam unë?” pyet Arbeni, punonjës në një kompani farmaceutike në qytetin perëndimor maqedonas të Tetovës. “A jam shqiptar, maqedonas, musliman, apo jam kosovar, siç na thërrasin shumica në Shqipëri?”
Juliani pajtohet me këtë. Për shumë njerëz të zakonshëm si ai, fokusi i ri mbi identitetin e ri të Kosovës duket përçarës. “Deri në ndërhyrjen e NATO-s, askush nuk e diskutonte të qenit shqiptar,” thotë ai. “Tani që s’merren më me serbët kanë filluar të merren me njëri-tjetrin.”
Për shumë politikanë shqiptarë, përgjigjja ndaj pyetjes së Arbenit se ku futet ai duhet të vijë, të paktën pjesërisht, përmes integrimit në Bashkimin Evropian.
Vetëm atëbotë shqiptarët anembanë rajonit mund të ribashkohen vërtet, sepse kufijtë kombëtarë atëherë do të kenë pak ose aspak kuptim.
Duke folur në Prishtinë në tetor, kryeministri i Shqipërisë, Sali Berisha, tha se megjithëse ndarja e Kosovës nga Shqipëria kishte lënë vraga, ata kishin mbetur në thelb një komb që synonte drejt një të ardhmeje të përbashkët në Bashkimin Evropian.
“Kombi është një dhe i pandarë, dhe nuk ka dy kombe shqiptare siç nuk ka dy kombe kroate ose dy kombe serbe,” tha ai, duke shtuar: “Nuk ka të ardhme më të ndritshme për ne shqiptarët sesa integrimi në Bashkimin Evropian.”
